اصول معماری ایرانی در گذشته

دبستان معماری

هنر و معماري در جهان پهناور اسلام داراي چهار دبستان با شيوه بنيادی است :
1.شيوه مصری
2.شيوه شامی
3.شيوه مغربی
4.شيوه ايرانیاصولی را كه در هنر ايران و به ويژه در معماري وجود داشته ، ميتوان به پنج اصل تقسيم كرد .

1. مردم واری
   
2. پرهيز از بیهودگی
3. نيارش
4. خودبسندگی
5.  درونگرایی

      مردم واری

مردم واری ، يعني داشتن مقياس انساني به عبارت ديگر رعايت تناسب ميان اندام هاي ساختماني با اندام هاي انسان و توجه به نيازهای اودر كار ساختمان سازی است ، و آن را ميتوان در عناصر مختلف معماري ايران مشاهده كرد . به طور مثال اگر سه دري را كه همـان اتـاقخواب است ، در نظر بگيريم ، اندازة آن بر حسب نيازهای مختلف يك زن و مرد ، بچه يا بچه های آنها ، لوازم مورد نياز و … در نظر گرفته شده است . به طوري كه عملكرد اتاق و طرز قرارگيري عناصري چون درها ، روزنه ها و … نيز بر همين اساس و به دقت انتخـاب شـده اسـت . جهـت قراردادن وسايل مثل تشك ، لحاف و … پستويی ميساخته و براي وسايل ضروري نيز طاقچه هايی تعبيه ميشده است . در ديگـر عناصـر نيز اين تلفيق ، منطق و زيبايي مشاهده ميشود . به طور مثال براي جلوگيری از گزند گرماي زياد ايران ، ديوار را دو پوسته ميسـاختند ويا نور را از سقف ميگرفتند و ده ها مثال ديگر .

پرهيز از بيهودگی

پرهيز از بيهودگی ، بر اين تأكيد فراواني شده است ، زيرا كار بيهوده علاوه بر سرمايه . به وقت و حتـي بـه چـشم از ديـدگاه معمـاری لطمه ميزند ، و در واقع هنرمندان ما در هر زماني ، متوجه اين مورد بوده اند و از آن پرهيز كرده اند . نصب مجسمه ها كه در اغلـب بناهـای سرزمين های ديگر معمول است ، در معماری ايرانی وجود ندارد . زيرا مورد استفادهای برای آن نيست .

      نيارش

نيارش ، اصطلاحی است در معماري و به كليه كارهايي اطلاق ميشود كه براي ايستايي و پايداری بنا انجام ميگيـرد . بـه عبـارت ديگـر ، نيارش مجموعه ای است از امور محاسباتی و استاتيكی به انضمام مصالح شناسی و انتخاب و استفاده از مناسبترين و كمترين مصالح .

در گذشته بيشتر تكيه معماران بر مهندسي بوده است و به نظر آنان هنگامي بنا زيبا بوده كه از لحاظ ايستايی نيز نمايانگر ايستا بودن خودباشد . از مقياسي به نام پيمون در نيارش استفاده ميشده است . پيمون يكی از ضوابطي بود كه برای تعيين تناسب بين اجزای بنا رعايـت ميشد . به عنوان مثال قطر ديوار يك اتاق2/5 اندازه دهانه محاسبه ميشد . به اين ترتيب يك معمار بزرگ در ساخت يـك بنـای عـالی و يك معمار گمنام در ساخت يك بناي عادي از يك اندازه و مقياس استفاده ميكردند . پيمون بدين صورت در معماری تنوع ايجاد كرده ، وبه همين دليل در هيچكدام از بناها اثری از تقليد مطلق مشاهده نميشود هر بنا شامل دنيايي از نكات مخصوص خود است .

با استفاده از نيارش و پيمون ، سه مرحله مهم طرح ، محاسبه و اجرا به بهترين نحو انجام مييافت . به طوری كه در طرح زيبا ، محاسـبات صحيح و اجرا نيز ساده ميشد .

خودبسندگی

خودبسندگی ، بنا به عبارتی ، خودكفايی است و به مفهوم استفاده حداكثر از امكانات موجود و در دسترس و مصالح بوم آورد اسـت بـدين معنی كه سازندگان سعي كردهاند مصالح مورد نياز را از نزديكترين مكان و با ارزانترين بها به دست آورنـد ، بـدين ترتيـب كـار بـا سـرعت بيشتر انجام شده و مصالح با طبيعت اطراف خود هماهنگی بيشتري داشته اسـت . همـينطـور بناهـايی كـه در طـول زمـان بايـد تـرميم ميشدند، با دسترسي داشتن به مصالح اصلي در محل ، امكان تعمير آن در تمامي دوره ها ميسر بوده است . معماران ايراني بر اين باور بودند كه ساختمايه بايد «بوم آورد» يا «ايدری» (اينجايی )باشد.

يكي از نكات مهم در معماري ايران اين است كه اساساً يكي از انگيزه هاي بنيادي در ساخت آسمانه خميده تاقی و گنبدی و بهـره گيـري گسترده از آنها ،اين بوده كه چوب مناسب براي ساختمان سازی در همه جا يافت نمي شده است. ولي فرآوردن خشت و آجر ساده بود. درونگرايی ، از اصول ديگر معماری ايرانی است . در ساخت يك بنا و نحوة ارتباط آن با فضای خارج در كل مـيتـوانيم دو حالـت داشـته باشيم . در حالت اول ، بنا به صورتی است كه از داخل آن بتوان مستقيماً با فضای بيرون ارتباط برقرار كرد ، مثل آنچه در اكثر خانـه هـا در غرب يا شرق آسيا مثل ژاپن و … ساخته ميشده است .

اين نوع بناها در ايران «كوشك» ناميده ميشود . حتي اگر دورتادور اين بنا را نيز حیاط فراگرفته باشد ،, باز به بنای «برونگرا» مصطلح است . در شرق و غرب كشور ایران مثل كشورهای اندونزی و هند بناهـای مـسكونی به این صورت ساخته شده است . در خود ایران نیز در كردستان و لرستان خانه های برونگرا ، كه شامل چند اتاق و احتمالاً ایوان هایی است ، ساخته میشود .
اما به دلیل وضع جغرافیایی خاص بسیاری از مناطق ایران ، یعنی خشكی ، بادهـای مختلـف ، شـن های روان و … امكـان سـاخت بناهـای برونگرا نبوده است .

معمار بوسیله درونگرایی و قرار دادن اندام های معماری و ساخت دیوارهای خارجی ، ارتباط مستقیم بنا را با فضای خارج در درون خـود بـا عنصری به نام حیاط میسر میكند . در داخل این فضا در طول تاریخ معماری ایران ، معماران ، بهشتی را در دل خشكی ساخته اند . فضای درونگرا مثل آغوش گرم بسته است و از هر سو توجه به فضای داخلی معطوف است .
اصولاً در شكلگیری فضاهای مختلف و بخصوص فضاهای مسكونی ، مسائل اعتقادی و خاص ایرانیـان تأثیرگـذار بـوده اسـت . یكـی از آن خصوصیات ، احترام به زندگی خصوصی و حرمت قائل شدن برای آن است . دیگر عزت نفس ایرانیان است كه این مورد نیـز بـه نحـوی در شکل فضاهای یك خانه درونگرا تأثیرگذار بوده است.